جامعه ادغام کننده
اشاره: پس از هفت سال باراک اوباما رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا در یک مسجد حضور یافت. این حضور همراه با احترام به آداب مسلمانان دست مایه ای شد برای نگارش یادداشتی در باب جامعه ادغام کننده. بحث در باب نابرابری اجتماعی، فقر، افراطی گری و بسیاری مفاهم اجتماعی که به مثابه مسئله و معضل شناسایی می شوند امروز تحت عنوان کلی تر طرد مورد توجه قرار می گیرند.
امروزه بحث درباره طرد اجتماعی به بخش ثابتی از کتب مربوط به کیفیت زندگی، سرمایه اجتماعی، توسعه، سیاست اجتماعی، شهروندی و غیره تبدیل شده است. از منظر پژوهشگرانی که به این موضوع پرداخته اند، طرد محور تمامی آسیب های اجتماعی است. تا اندک زمانی قبل تر هرگونه بحث درباره فقر به بحث درآمد و یا در سطح عمیق تر به بحث نیازهای اساسی موکول می شد، اما امروز موضوع فقر در کنار موضوع طرد عنوان می شود. شاید بتوان فقر را نسبت به طرد موضوع عموم خصوص مطلق در نظر گرفت. یعنی هر گونه بحث درباره فقر به موضوع طرد کشانده می شود اما بحث درباره طرد اجتماعی موضوعی کلان تر از صرف فقر را شامل می شود.
جرم و جنایت، فقر، افراطی گری، اعتیاد، بیکاری و هر عنوان دیگری از آسیب ها به صورت مستقیم طرد را در می نوردد. این ارتباط قطعی بین آسیب های اجتماعی و طرد باعث توجه ویژه به مفهوم مقابل طرد یعنی ادغام اجتماعی را در بین محققان علوم اجتماعی سبب شد. حتی در مباحث سیاست اجتماعی و در گذر از دولت رفاه به جامعه رفاه گستر، جامعه ادغام کننده توسط گیدنز طرح گردید. به واقع می توان مدعی شد که کلید عبور از تمام مشکلات اجتماعی از کلان ترین سطح تا سطوح خرد اجتماعی «جامعه ادغام کننده» است.
در جامعه ادغام کننده هیچ یک از افراد جامعه به صورت نظام مند و به سبب قومیت، نژاد، دین، طبقه اجتماعی، طرز فکر، جنسیت و یا هر عامل دیگری از جامعه طرد نمی شود. مطرود در مفهوم اجتماعی به شخصی گفته می شود که در مرز جغرافیایی یک جامعه زندگی می کند اما در مناسبات آن جامعه به هر دلیلی نمی تواند شرکت کند. نظر وی برای افراد جامعه بی اهمیت و حضور شخص نامرئی است. رابطه طرد با آسیب های اجتماعی بسیار پیچیده است. از طرفی می توان مشاهده کرد که افراد بخاطر فقر، بی کاری، اعتیاد، افراطی گری و عوامل دیگر از جامعه طرد می شوند، اما از طرف دیگر می توان مشاهده کرد که افراد به خاطر طرد از شبکه های اجتماعی توان یافتن شغل را نداشته، فقیر می شود و یا رو به سمت اعتیاد و افراطی گری می آورد. در دوسویه بودن این دو هیچ شکی نیست، اما مسلم آن است که اگر یک جامعه ادغام کننده نباشد، توان بازیابی این افراد را از دست خواهد داد.
در تحلیل بسیاری از جامعه شناسان درباره عضوهای اروپایی «دولت اسلامی عراق و شام» می توان مفهوم طرد را مشاهده کرد. به استدلال این جامعه شناسان بیشتر اعضای اروپایی داعش، مسلمانان مهاجر ساکن در اروپا بوده اند که از جامعه خود طرد شده و بنابراین گرایش به نهضت های افراطی پیدا کرده اند. همچنین در تحلیل هایی که درباره فقرا انجام شده است، اکثر این فقرا به سبب طرد شدن از جامعه توان تامین مالی پروژه های کارآفرینانه را نداشته و یا کسی به آنان اعتماد نکرده و شغلی به آنان نمی دهند. این فقرا به هیچ وجه توان خارج شدن از وضعیت خود را ندارند چون ابزار لازم برای این کار که شبکه اجتماعی است را ندارند. در پیشینه اکثر مجرمان طرد از خانواده و جامعه را می توان مشاهده کرد و در جرم شناسی توجه ویژه ای به آن می شود.
جامعه ایران مملو از انواع طرد شدگی ها است. طرد شدگی به سبب دین متفاوت، اندیشه متفاوت، قومیت متفاوت و غیره، البته این طرد شدگی محدود به ایران نیست، بلکه کشورهای اروپایی به غیر از حوزه اسکاندیناوی نیز به عنوان جهان بیشتر توسعه یافته با طرد فراوان بخصوص جمعیت مسلمان همراه است. جامعه آمریکا نیز هرچند وضعیت پایداری ندارد، اما می توان آن را در شمول جوامع ادغام کننده لحاظ کرد که در مرز خط قرمز قرار دارد و به خصوص نسبت به جامعه مسلمان با سونظر نگاه می کند.
همانطور که بیان شد، بهانه نگاشتن این یادداشت بازدید و سخنرانی باراک اوباما در یک مسجد برای اولین بار پس از هفت سال است. مشاهده تصاویر منتشر شده از این رویداد نشان می دهد که رئیس جمهور ایالات متحده کفش خود را در می آورد، مخاطبان پرچم آمریکا را در دست دارند، به مهمانان قرآن هدیه می شود و رئیس جمهور می گوید: ]از شما[ سپاس گذارم. چیزی که به قول خود اوباما کمتر کسی در آمریکا می گوید. همچنین اشاره می کند که افراطی گری و اسلام یکی نیستند. چنین اظهاراتی به صورت مستقیم به جامعه مسلمان ایالات متحده می گوید شما جزعی از جامعه آمریکا هستید و نظر شما دارای اعتبار است. به دست آنان پرچم ایالات متحده داده می شود و این یعنی شما شهروند این جامعه هستید.
مشاهده این نحوه برخورد در مقایسه با برخورد شخصی مثل ترامپ و یا خارج از ایالات متحده مثل برخوردی که با مسلمان فرانسه می شود، قابل تامل است. هرچقدر خشم اجتماعی درباره پدیده ای بیشتر باشد، طرد شدگی بیشتر و امکان تعامل و تعدیل یک رفتار کمتر و انوع کج روی ها در یک جامعه رشد می کنند. مخلص کلام آنکه اگر به دنبال تهی کردن یک جامعه از بحران هستیم، باید به سمت جامعه ادغام کننده حرکت کنیم، جامعه ای که به صورت خودجوش خود را متعادل می سازد. رفاه گستری می کند و همه را به حساب می آورد.
