وبگاه شخصی سعید هراسانی

همیشه جوامع به دنبال  این هستند که وضع موجود خود را تکامل ببخشند و به وضع بهتری برسند واین تغییرات در جنبه های مختلف سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و .... کاربرد دارد.
فرد همواره بدنبال این است که پایگاه اجتماعی خود را ارتقاء ببخشند . در یک روندی هنجارهای اجتماعی شکل می گیرد و تبدیل می شوند به آداب و رسوم و سنت ها و قواعدی که جامعه به طور خودکار اجرا  می شود . ممکن است در یک فرآینددیگری هنجار به ضد هنجار تبدیل می شود . بنابراین اگر دخالتی نداشته باشیم ، این اتفاقها خودبه خود نمود بیرونی پیدا می کند و عوارض جانبی در قسمتهای دیگر جای خودش را نشان می دهد.
 درنتیجه ما دونوع تغییر داریم ، یکی برنامه ریزی شده ودیگر تغییر برنامه ریزی نشده ، برای جلوگیری از عوارض این تغییرات  برنامه ریزی امجام می شود ، که وظیفه برنامه ریزان اجتماعی ،مدیریت تغییرات اجتماعی است وباید راه حل ارائه شود برای مثال برنامه ریزان توسعه منطقه ایی که به توسعه کشاورزی منطقه می پردازند بدلیل تغییر نوع شیوه ، روند زندگی در آن منطقه هم عوض می شود . اگر برنامه ریزان اجتماعی این تغییر را مدیریت نکنند ، نهادی فرهنگی جامعه توسعه پیدامی کنند ولی سازماندهی نشده ، دو نگاه وجود دارد که یک عده اعتقاد دارند برناه ریزی اجتماعی هدف است و نگاه دیگری  برنامه ریزی اجتماعی را وسیله است .

دو مفهوم نگاه ما را نسبت به برنامه ریزی اجتماعی شکل می دهد : یکی مفهوم عام و دیگری مفهوم خاص  . در مفهوم عام برنامه ریز اجتماعی به همه جنبه های برنامه ریزی فرهنگی ، اداری ، اقتصادی را در یر می گیرد . مثلا ما ، در برنامه ریزی اقتصادی مجبوریم شرایط اجتماعی آن محدوده را در نظر بگیریم . از این دیدگاه قلمرو برنامه ریزی اجتماعی وسیع و در همه جا دخالت می کند . ودر کل می توان گفت با سیاستهای اجتماعی ، جهت زندگی مردم مشخص می شود . در مفهوم خاص به چند مفهوم ویژه توجه می شود آموزش وپرورش ، بهداشت ، فرهنگ ، اوقات فراغت و مشارکت  این موضوعات تخصصی برنامه ریزی اجتماعی می باشد واین سیاستها و آرمانها را برنامه ریزان اجتماع تعریف می کنند .
 
در کل می توان تعریفی کلی برای برنامه ریزی اجتماعی ارائه کرد سازماندهی آگاهانه امکانات و اقدامات برای رسیدن به هدفهای از پیش تعیین شده . اهداف مورد نظر در برنامه ریزی " اجتماعی " می باشد .

دلایل بوجود آمدن برنامه ریزی اجتماعی

در دهه اول بعد از انقلاب صنعتی بر روی رشد اقتصادی تاکید زیادی شد و در رشد اقتصادی همچون نظر الگو تاکید همه قرار گرفتند . وبر اساس رشد رشد اقتصادی درآمدسرانه ، تولید ناخالص ملی ، ضریب شهرنشینی بالا رفت . واین بالا رفتن مشکلاتی رابوجود  می آورد که به شرح زیر است : نابرابری اجتماعی ، عدم تطابق فرهنگها و ارزشها ، مهمترین عامل بی توجهی به عوامل تولید است که آنها اعتقاد داشتند اقتصاد زیر پایه اقتصاد دارد. اقتصاد دانان بعد از این شکست توجه بیشتر خود را معطوف به نیروی کار کردند ، مفهوم برنامه ریزی اجتماعی بعد از این شکست اقتصادی شکل گرفت .
در گامهای نخستین هدف از برنامه ریزی اجتماعی این بود که چگونه نیازهای اجتماعی مردم را رفع کرد . از طرفی دیگر جامعه در حال تحول و تغییر بود و به وضوح قابل رویت بود و این برنامه ریزی اجتماعی هم قابل رویت باشد . برنامه ریزی اجتماعی با فرآیند دگرگونی اجتماعی ارتباط پیدا کزده بود ، زیرا تغییرات را در جامعه برنامه ریزی کنند و یا این تغییرات بدون برنامه ریزی در جامعه کنترل کنند و عده ای معتقد هستند برنامه ریزی اجتماعی را با تلفیق فرهنگ یعنی فرهنگ را با نیازمندیها و امکانات جامعه تطبیق دهند .
 نگاه جامعه شناسان به برنامه ریزی اجتماعی دو نگاه عمده دارند ری نگاه اول که نگاه فردی است به بررسی نیازهای فردی ، رشد عقلانی ، شغل ، اوقات فراغت ، تحرک اجتماعی می پردازند ولی در نگاه اجتماعی جامعه شناس به بررسی وضعیت انسان در جامعه و رابطه ان با نهادها و سازمانها می پردازد .
 "پیتر هال " تعریفی از برنامه ریزی اجتماعی ارائه می دهد که : برنامه ریزی اجتماعی دلمشغولی های فردی و گروهی هستند و با ساختار متغیر جمعیت و تحرک شغلی و تاثیری که این مباحث در اسکان و زندگی خانواده دارند ، علاوه براین در این  ارتباط با سن ، شغل ، روانشناسی به هم از پاشیدگی خود از خانواده کار دارد .
در کل باید گفت در برنامه ریزی اجتماعی 4 حوزه برای بررسی و مطالعه وجود دارد که به شرح ذیل است :
1. حوزه تغییر نهادهای اجتماعی
2. حوزه برنامه ریزی جمعیتی
3. حوزه برنامه ریزی اجتماعی( مفهوم خاص )
4. حوزه  برنامه ریزی یکپارچه

در کل می توان گفت که برنامه ریزی اجتماعی هم به مسائل فردی می پردازد و هم به مسائل جامعه به صورت کلان . جامعه شناسان برنامه ریزی را مترادف با برنامه ریزی تحولات اجتماعی در نظر می گیرند . یعنی از طریق برنامه ریزی اجتماعی در نظر می گیرند . یعنی از طریق برنامه ریزی اجتماعی ساختارهای جلمعه را اصلاح و فرهنگ مناسب را با نیازهای جامعه تغییر بدهند . بنابراین از دیدگاه جامعه شناسی به یک مفهوم جدید می رسیم . به تغییر اجتماعی که با باید آنرا بشناسیم .
تغییر اجتماعی هم برنامه ریزی شده و هم برنامه ریزی نشده است ولی برنامه ریزان به دنبال تغییرات برنامه ریزی شده هستند . اولین مسئله که برای تغییر اجتماعی لازم است عوامل ایجاد تغییر هستند . این عوامل به شش زمینه ذیل مربوط می شوند :
• همبستگی مختلف سیستم اجتماعی از بین رفته
• ناتوانی افراد برتنظیم خود با محیط اجتماعی
• سختی تمرکز ساختارهای اجتماعی
• تراکم جمعیت زیاد در یک منطقه
• اختلالات اجتماعی که در یک منطقه وجود دارد
• خلاقیت ها و نواوری ها باعث تعییر اجتماعی می شود .

در مجموع عوامل تغییر اجتماعی جمعیت ، تضاداجتماعی و اقتصادی ، نوآوری ، اشاعه نوآوری ، نظام قانونی و فشار ساختاری می باشد

تئوری پردازان مارکسیستی معتقدند که تغییر اجتماعی نتیجه قطعی رقابت جوامع مختلف بر سر منابع کمیاب است . اگر بخواهیم این تغییر اتفاق نیفتد باید برای توزیع مناسب آنها برنامه ریزی کنیم .
پارسونز و دورکیم معتقدند که جامعه از نظر ساختاری و کارکردی از اجزا بهم پیوسته ای شکل گرفته است که بایکدیگر در جهت حفظ تعادل نظام در تعاملند . اگر اختلافی در کارکرد این اجزا بوجود می آید تغییر اجتماعی رخ می دهد . بنابراین برنامه ریزان اجنماعی باید به دنبال تعامل مجدد باشند .
تئوری پردازان کنش متقابل یا وبری ها می گویند کنش انسانها عامل و موجب تغییر اجتماعی هستند . تغییر در رفتارها نقش اساسی در تغییر اجتماعی دارد .
برای برنامه ریزی باید گام به گام حرکت کرد :
 گام اول : برای برنامه ریزی اجتماعی این است که باید علت تغییر را بشناسیم
 گام دوم : کارگزار تغییر با آن نهادی که قصد تغییر دادن را دارد مشخص شود .
 گام سوم : هدف تغییر را بشناسیم ، کارگزاران تغییر ، قصد تغییر دادن عامل را داشته باشند
گام چهارم : اینکه کانالهای تغییر چه عواملی هستند . یعنی اینکه راههای متقابل بین کاگزار یا موضوع تغییر را برقرار کرد. اینکه یک کانال رسانه ای می توان باشد یا کانال ارتباطی سازمان یافته و یا غیر سازمان یافته باشد . برنامه ریزان اجتماعی برای ایجاد تغییر کانال های در اختیارش را بشناسد .
گام پنجم : استراتژی های تغییر چه چیزهایی هستند . در برنامه ریزی اجتماعی باید این استراتژی را شناسایی کرد . و آنها در جهت رسیدن به اهدافش به کار گیرد . بنابراین تغییر اجتماعی برنامه ریزی شده کوشش هاس عمومی و آگاهانه و یکدست سازمانهای ایجاد تغییر برای بهبود عملکرد نظامهای اجتماعی هستند . هدف هم بهبود عملکرد است .

دونکته اصلی وجود دارد این حرکت آگاهانه و در هدف بهبود عملکرد است . تغییر اجتماعی برنامه ریزی شده تغییری است که عامل یا کارگزار تغییر در هدف تغییر ایجاد می کند و آنرا به وضع موجود مطلوب انتقال می دهد [ عامل تغییر : آگاهانه ] یعنی یک تفسیر ممکن منجر به تغیری دیگر می شود زیرا تغییر یکباره نیست ( در طول زمان اتفاق می افتد برنامه ریزان باید زمان تغییر را کوتاه کنند ) و این تغییر یک فراین و دارای یک پروسه زمانی است .
                                                    T.              Tn
T. : وضع موجود
Tn : وضع مطلوب
 کارگزاران تغییر

کارگزران تغییر رهبران فکری یا همان نخبگان و یا حمایت کنندگان ( مردم و جامعه ) می باشند . رهبران ممکن است خودشان هم در تغییر نقش داشته باشند یا اینکه خودشان نقش ندارند ولی هدایت می کنند ، تغییر را . یعنی ابزارهای غیر مستقیم به کار می بند تا به اهدافشان می رسند . خود به خود شرایطی را به وجود می آورند که جامعه تغییر را بپذیرد . هنر برنامه ریزی این است که برنامه ای تدوین کند که کمترین واکنش را داشته باشد . در همه ی موارد نمی شود برنامه ریزی کرد چون یک سری واکنشهایی وجود دارد که موانع تغییر هستند که موانع اجتماعی ، موانع اقتصادی ، موانع سازمانی تغییر و موانع روانی تغییر از جمله موانع تغییر محسوب می شوند.   بنابراین برنامه ریز اجتماعی برای موفق بودن باید به این موانع هم باید توجه کند برای کمتر کردن این موانع ممکن است خیلی استراتژی جایگزین باید تصور شود .

مشکلات برنامه ریزی اجتماعی :
 دومشکل در برنامه ریزی های اجتماعی موجود است یکی کمبود اطلاعات و آمار و دیگری کیفی بودن اطلاعات  در کمبود اطلاعات وآمار  صاحبنظران مجبورند برای رفع این نقیصه به سراغ مطالعات میدانی و پیمایشی روی آورند  . ودر کیفی بودن اطلاعات موجود را بر اساس شاخصهای اجتماعی تبدیل به پارامترهای کمی می کنند . مثلا شاخصهای سطح بهداشت در هر جامعه ای تعداد تخت بیمارستان و یا تعداد مرگ ومیر  می باشد .
در شاخصهای برنامه ریزی اجتمتاعی از سال 1960 که به بعد پدبد آمد با عنوان نهضت شاخص های اجتماعی در کشورهای آمریکا ، فرانسه و حوزه اسکاندیناوی برای هر پدیده شاخص هایی ساخته می شد . تعریف دقیقتر شاخص اجتماعی یعنی یک داده کمی است که به عنوان وضعیت حالت اجتماعی است .
 در خاتمه باید تاکید کرد که برنامه ریزی دارای فرآیندی می باشد که به شرح زیز است :
1. تشخیص مسئله اجتماعی ( تعیین شاخص مطلوب ).
2. تدوین اهداف ( رسیدن به آن اهداف شاخص مطلوب ).
3. مدل سازی ( چگونه می توان به آن شاخص مطلوب رسید ).
4. راه حل های طراحی شده .
5. ارزیابی کردن راه حل ها ( که از نظر اجتماعی ، اقتصادی آنرا کم هزینه می کند ).
6. گزینش راه حل مناسب .
7. اجرا .
8. ارزیابی ، نظارت و کنترل در حین اجراء .
در طول برنامه ریزی شاخص های اجتماعی مورد بررسی قرار می گیرند  و در تشخیص مسئله اجتماعی باید 3 مورد بررسی قرار گیرد تشخیص وضعیت جامعه ، تشخیص مشکلات جامعه و تشخیص گرایش های جامعه .

منابع :
1- حمید سهرابی / جزوه برنامه ریزی اجتماعی / سازمان برنامه وبودجه / تیر 1358.
2- محمود صدرالدین / جزوه سلسله مقالات برنامه ریزی و جامعه شناسی / سازمان برنامه وبودجه / اردیبهشت 1364.
3- دکتر ستوده  / جزوه تئوریهای برنامه ریزی / دانشگاه علامه طباطبایی / 1371
4- مهندس ایرج قاسمی / جزوه برنامه ریزی اجتماعی / دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز / 1382

منبع:http://www.fasleno.com