درآمدی بر نظام پخش میوه و تره بار در ایران: ارایه راهکاری نوین!
اشاره: در روزگاران قدیم آنچنان که امروز برای عموم مردم آشنا است، میوه و تره بار اینگونه در مکان پخش نمیشد. به لحاظ فناورانه این محدود به قرن پیش میشود. با این حال امروز با پیشرفت حمل و نقل و سردخانه های موبایل این امکان میسر شده است تا حجم عظیمی از محصولات کشاورزی در مکانی غیر از جایی که تولید شده است به مصرف برسد. با این وجود به سبب اختلال های سیستمی نظام پخش مبتنی بر میدان های تره و بار درصد بزرگی از این محصولات به عنوان «وازد» به هدر رفته و علاوه بر آن به سبب عدم تعادل بازار و نقص شبکه پخشْ کشاورز دچار خسارت سنگینی می شود که در بسیاری از موارد حتی خود نمی فهمد. در این مجال قصد دارم تا با توضیح نظام پخش موجود به ارایه راهکاری در جهت بهبود وضعیت بپردازم.
میوه و تره بار بخاطر خاصیت فاسد شدنی خود معمولا مورد مهر قرار نمی گیرد و در نظام پخش به صورت امانت فروخته می شود. در واقع با این نحوه پخش تره بارْ امانت فروش از ضرر فاسد شدن بار، عدم اقبال مشتری و دیگر عوامل ضررزا در امان بوده و تمام این موارد به خود کشاورز حواله می شود. نحوه کار به این شکل است که کشاورز محصول خود را به یکی از امانت فروش های معتمد خود داده و امانت فروش نیز بار را یا خود به صورت خرد فروخته و یا به سایر امانت فروشی ها می فرستد تا برای کشاورز بار را به فروش رسانند. در اکثر موارد این شبکه امانت فروش ها حتی یکدیگر را از نزدیک هم ندیده اند و اعتماد آنها به یکدیگر ابتدا با ضمانت امانت فروش دیگر و در ادامه آن خوش حسابی است. فراگرد فروش بار توسط امانت فروش دوم از طریق راننده حامل بار به گوش امانت فروش اول می رسد و در این میان حتی اگر صد هزار تومان از هر بار توسط بارفروش ثانوی به یغما برده شود هیچکس متوجه آن نخواهد شد.
البته ماجرا به همین سادگی نیست و برخی سیستم های نظارتی بازار بر این فراگرد نظارت دارد، مثلا کشاورز تنها در این صورت به بارفروش بار می دهد که از وی «صافی[1]» های خوبی دریافت کند. هر چند این روند نیز گاهی بخاطر مساعده ها و تعارفاتْ کمرنگ و کشاورز مجبور به همکاری با حق العمل کاری می شود. همچنین بارفروش صادر کننده تنها در صورتی برای امانت فروش دوم بار می فرستد که او نیز بار را با بهترین «فی» فروخته باشد، چرا که بار گرفتن وی نیز به میزان صافی پرداختی وابسته است. البته این مورد نیز دچار نقصان می شود، چرا که برخی از این امانت فروش ها با یکدیگر روابط دوستانه و به قول عامیانه با یکدیگر بده و بستان دارند. با این توصیف هر چند کل نظام توسط عامل اساسی سود حداکثری کشاورز نظارت می شود و کشاورز بار خود را به امانت فروشی می دهد که بهترین صافی را به وی بازگرداند، با این حال نمی توان زیاد به آن اعتماد کرد.
چنین نظام پخشی علاوه بر تمام مشکلاتی که از جهت هدر رفت محصولات کشاورزی دارد، محصولاتی که در شرایط بی آبی ایران و با روش های نا مناسب آبیاری کشت می شود. به سبب پر ریسک بودن کشت تره بار همواره با مشکل محصولات مرکب و تره بار روبه رو خواهیم بود. این نظام به وضوح دارای باگ ها و گپ های سیستمی است و نمی تواند متضمن یک بازار با ثبات میوه و تره بار باشد و این مشکل همواره در شب های مناسبتی خود را به بهترین نحو نشان می دهد. آنچه تا این جا بیان شد، تنها بخش اول نقد ما به شبکه های مبتنی بر میدان بار با کلون های مجزا از یکدیگر بود. اما ایراد بزرگ تری به آن وارد است، آنچه که با عنوان «دوبل کمیسیون» یا دو کمیسیونه شناخته می شود.
در کشور هایی با اقتصاد مبتنی بر رانت دلال بازی رایج ترین شیوه کسب درآمد های بادآورده است، این امر در ایران به غایت قابل وضوح است و نیاز به اثبات ندارد، اما دلالی گری در محصولات کشاورزی به عنوان نوع کالای اساسی جدای از ضرر های بزرگی که برای کشاورزان به بار می آورد فضای اقتصادی و اجتماعی کشور را نیز ملتهب می سازد. در چنین شرایطی محصولات کشاورزان در میدان به دست مویرگ های شبکه پخش یعنی مغازه های در دست مشتریان نمی رسد، بلکه به دیگر دلالان و پخش کننده ها می رسد. این جریان دو مشکل اساسی دارد، که دو لبه مسیر تولید تا مصرف است: در بخش تولید این افزایش واسطه گری باعث می شود تا بخش عظیمی از سود کشاورزی به دلالان رسیده و عملا بجای اینکه سود تولید را تولید کننده ببرد، نسیب دلال محصول شود. از طرف دیگر این دست به دست چرخیدن باعث افزایش هزینه های دسترسی مشتری به کالا و در نتیجه پرداختن این هزینه از جیب مصرف کننده می شود. این در حالی است که کل این ماجرا باعث می شود تا علاقه به دلالی بیشتر از علاقه به تولید شود و این همان کابوسی است که می توان برای اقتصاد یک کشور به غایت نابود کننده باشد.
آنچه رفت نشان از بی کفایتی شبکه توزیع میوه و تره بار در کشور بود، در اینجا قصد دارم تا به تشریح نظامی متفاوت از توزیع میوه و تره بار بپردازم. آنچه در ادامه می آید در پی آن است تا بر پایه بازسازی ایرادات نظام توزیع موجود و ارایه امکانات جدید به یک ساختار سرمایه سالارانه نظام توزیع بپردازد.
در نظام توزیع مطرح به جای آن که از حجره های جزیره ای جدا از هم که توسط بازاری های جدا از یکدیگر اداره می شود، استفاده نماید، از شعبه ها یا شاخه ها استفاده می کند. در واقع اساس چنین نظام پخشی بر اساس یک دستگاه بروکراسی بزرگ همانند بانک ها و موسسات مالی و اعتباری است. یک موسسه توزیع تره و بار در شهر های مختلف شعبات خود را داشته و پس از دریافت محصول توسط یک شعبه برای فروش به سایر شعبات کشور ارسال می شود. این نظام بروکراتیک از طریق شبکه خود اطلاعات فروش را به صورت اتوماسیون و مستقیم آنالیز کرده و اطلاعات کامل را برای کشاورز محیا می کند.
بر اساس این نظام معدل فی و تمام قیمت های فروش و همچنین وزن آن به صورت خرد قابل استعلام بوده و از کلاهبرداری های احتمالی جلوگیری کرده و همچنین از سیاست های حجره داران مثل تعدیل قیمت های فروش از طریق بازی با متوسط فروش یک بار در شهرهای متفاوت جلوگیری شده و کشاورز با قیمت واقعی فروخته شده آشنا می شود.[2] به طور کلی شکل گیری چنین شبکه ای که در آن فروش محصول به صورت سیستمی بوده و وزن و فی فروش مستقیم به سامانه وارد می شود، از شکل گیری انواع سوء استفاده جلوگیری می شود. برای جلوگیری از خرده دزدی ها هم می توان نظام گردش پول و اعتبار را تماما اتوماتیزه کرده و از گردش وجه دستی ممانعت نمود.
علاوه بر این، ایجاد چنین نظام گسترده ای امکان شکلگیری میزان وسیعی از سرمایه را برای شرکت توزیع فراهم می آورد. چنین سرمایه ای این امکان را برای شرکت توزیعی فراهم می آورد تا از این سرمایه کلان برای سرمایه گذاری در توسعه صنعت کشاورزی استفاده نموده و کشاورزان صاحب سپرده در بنگاه مورد وصف از بهره ناشی از آن استفاده نمایند. در واقع چنین ساختاری به گردش مالی درون نظام کشاورزی کمک شایان کرده و از خروج سرمایه از این بخش و سرازیر شدن به بخش خدمات و بدتر از آن دلال بازی جلوگیری می کند. از سرمایه حاصله چنین بنگاهی می توان در ساخت کارخانجات مرتبط با کشاورزی مثل کمپوت و آبمیوه سازی، بسته بندی محصولات کشاوزی و تهیه غذای آمده و ... استفاده کرد که دو نتیجه اساسی دارد: اولا از هدر رفت محصولات کشاورزی جلوگیری می کند که با توجه به بحران آب موجود در کشور اهمیت حیاتی دارد و دوم آنکه به افزایش بهره کشاورزان از محصول خود کمک شایانی می کند.
علاوه بر این وجود چند بنگاه بزرگ توزیعی این امکان را به آنها می دهد تا نرخ فروش خود را ثابت نگه داشته که این امر از ضرر و زیان کشاورز به صورت جدی جلوگیری می کند. فروش محصولات به صورت تک فی به شفافیت بازار نیز کمک خواهد کرد. این امر به دلیل ایجاد ثبات در بازار امکان سرمایه گذاری گسترده تر در بخش کشاورزی را نیز محیا می کند و از طریق سیاست های تشویقی نیز می توان به صنعتی کردن کشاورزی اقدام نمود که شدیدا باعث تسریع توسعه کشور خواهد شد.
[1] مبلغی که بعد از کسر کمیسیون حق العمل کاری و هزینه بیمه و حمل و نقل به کشاورز داده می شود.
[2] صافی های یک بار همسان در شهر های مختلف می تواند به دلیل شرایط بازار و یا حقه های بازاری متفاوت باشد، در چنین حالتی اگر صافی یک بار در شهر الف به میزان n1 و در شهر ب به میزان n2 فروخته شود، نرخ تفاوت این دو به معنای ضرر کشاورز از تفاوت نرخ است: اگر این میزان 4000000 ریال باشد به این معنی است که محصول دیگر هم می توانست با همین قیمت فروخته شود و حجره دار برای جلوگیری از این امر با تعدیل دامنه تفاوت این نرخ را به پایین ترین سطح خود کاهش می دهد، در حالی که کشاورز هیچگاه از آن باخبر نمی شود.
