وبگاه شخصی سعید هراسانی

در این مجال قصد آن دارم تا به معرفی گرایش برنامه ریزی اجتماعی از رشته علوم اجتماعی بپردازم. برای دانشجوی عزیزی که تازه وارد محیط دانشگاهی شده، و دانسته و یا از سر شانس این شاخه دانشگاهی را انتخاب کرده، پرداختن به مباحث نظری و اصطلاحات آکادامیک لطفی ندارد. بنابراین بیشترین تلاش من در این مختصر ارایه یک ایده درباره رشته ای است که قرار است، چهار سال عمر خود را صرف آن کنید.

برای چنین امری استدلال خاص خود را نیز دارم. جامعه شناسی و تمام رشته های اجتماعی آنچنان که برخی می اندیشند، یک قاب بسته نیست که دانشجو در آن محبوس بوده و همانند برخی علوم دقیقه فرمول هایی را آموزش دیده و از آن استفاده کند. رشته ای که شما به وادی آن قدم گذاشته اید، توسط خود شما ساخته می شود، در حقیقت از دیالکتیک ( بخوانید تعامل) شما و چارچوبی که پیشینیان این رشته ایجاد کرده اند، فراگرد «برنامه ریزی اجتماعی» شکل می گیرد. البته این سخن برای آن دسته از دانشجویان معنی دارد که فعال هستند. دیگران منفعل تنها چهار سال را در مباحثی می گذارند که عمیقا همانند مدرسه است. فراگردی دانش آموزی که تنها در آن مباحثی را حفظ کرده، آزموده شده و در نهایت امر مدرکی کسب می کند که ارزشش به همان ورقش است.

بنابر آنچه آمد، در ادامه به شرح مفهومی (در مقابل تعریفی) گرایش برنامه ریزی اجتماعی خواهیم پرداخت. نخستین سخنی که باید به آن اشاره کنیم، این است که پژوهشگری علوم اجتماعی و برنامه ریزی اجتماعی دو گرایش از رشته علوم اجتماعی هستند، اولی را باید مطالعات بنیادی علوم اجتماعی دانست و دومی را باید مطالعات کاربردی آن. این نکته گره دشواری را باز می کند. تمثیل مناسبی برای بیان بنیادی و کاربردی بودن این دو شاخه وجود دارد. ریاضی به عنوان دانش محض شناخته می شود و فیزیک، مکانیک و ... به عنوان دانش کاربردی شناخته می شوند. همان طور که در ابتدا بیان گردید، این شما هستید که «برنامه ریزی اجتماعی» را می سازید. در قرن گذشته اصطلاح «مهندسی اجتماعی» بسیار استفاده می شد. این اصطلاح کمک شایانی به ما می کند تا به درکی بهتر از رشته برنامه ریزی اجتماعی نایل آییم. هر دوی این مفاهیم اشاره به این موضوع دارد که ما می خواهیم در امور اجتماعی دخالت کرده و به هدفی مشخص برسیم. در این جا است که مشخص می شود شما چگونه رشته خود را می سازید. چه هدف و چه روش، موضوعی است که شما باید آن را انتخاب کنید.

تغییر یا بهبود کلید واژه اساسی این رشته است، در این گرایش شما یاد می گیرد به مباحثی همانند برابری، آزادی، تامین اجتماعی، رفاه، آموزش، سلامت، تعاون، مشارکت، توسعه، برنامه ریزی، توانمدسازی و ... پرداخته، با آنها به صورت مفصل آشنا شده و می آموزید تا تغییراتی مثبت در آنها صورت دهید. جالب اینکه این مفاهیم از سطح خرد که اجتماعی محلی است معنا پیدا کرده و تا کلان ترین مباحث ملی همانند نظام تامین اجتماعی، برنامه های توسعه پنج ساله و ... کشانده می شود.

هر چند آنچه آمد تا حدی یک دید به مخاطب می دهد، اما کل جدال دوستان برنامه ریزی این دانشکده همین روش و موضوع است. عده ای از لحاظ هدف شناختی گرایش برنامه ریزی اجتماعی را حول موضوع رفاه می بینند، عده ای دیگر برای آن نگاه توسعه ای متصور می شوند و توسعه جامعه را محور مباحث برنامه ریزی می شناسند. حتی با نگاهی تقلیل گرایانه تر می توان به آن تنها با دید تکنیکی و روش های برنامه ریزی نگریست و حوزه هایی مثل برنامه ریزی مشارکتی و ... را مورد توجه قرار داد. آنچه باید به آن توجه کنید، این است که هیچ کدام از این نگاه ها حتی اگر در مقابل هم باشند (که نیستد) در تعارض با یکدیگر و یا اشتباه نیستند. این نظرگاه ها به اندازه تمام دانش پژوهان می تواند گسترش یابد و این شما هستید که آن را مشخص می کنید.

علاوه بر موضوعات و روش های متفاوتی که شما می توانید در این گرایش، حول بهبود جامعه محل زندگی خود به آن بپردازید، سطح پژوهش و طرح برنامه (برنامه ریزی/ سیاست گذاری، اجتماع محلی/ ملی/ منطقه ای) نیز در علم پژوهی شما مهم تلقی می شود. هدف شما تغییر در یک محله باشد یا یک کشور نوع دانش پژوهی شما تغییر خواهد کرد، همچنین اگر می خواهید یک برنامه ریزی دقیق ارایه دهید و یا سیاست گذاری (= تعیین اهداف کلان، راهبرد های رسیدن به اهداف و ...) کنید تفاوت های عمیقی در رویکرد های شما پدید خواهد آمد.

به جرعت می توانم به شما این نوید را دهم، که اگر مطالعات خود را اندکی افزایش دهید و روحیه طرح مسئله را در خود تقویت کنید، وارد جذاب ترین رشته ای شده اید که می توان متصور شد، آنچنان که می توانید یک جامعه را متاثر از خود کنید. این رشته در زمینه عدم قطعیت ها، معما های حل نشده، موضوعات فلسفی تا مبانی تکنیکی، کنش های سیاسی و ... شکل گرفته است. تمام این عوامل باعث شده تا هنوز هم بتوان در اعماق این گرایش آکادمیک چرخ زد و ناگفته ها و نانوشته هایی را دید که جهانی را می تواند متحول کند. شاید همین عوامل است که این رشته را برای دانشجویان فعال این دانشکده جذاب کرده است.

رشته علوم اجتماعی و به تبع گرایش های آن به دلیل ماهیتی که دارد، همواره مورد توجه روشن اندیشان جامعه بوده است. اگر علم روان شناسی به این دلیل مجذوب کننده است که به شما قدرت شناخت افراد را می دهد، در این رشته ماهیت جذب کننده آن قدرت شناختی است که شما را به جریان ها، ساختار ها و فراگرد های اجتماعی واقف می گرداند. من به شما قول خواهم داد تا اگر علاقه خود را به این رشته تثبیت کنید، پس از چهار سال جامعه را متفاوت از دیگران خواهد دید و این امر آنقدر ارزش دارد که برای آن اندک تلاشی کنید. این نگاه متفاوت به شما قدرتی باور نکردنی خواهد بخشید که دیگر عروسک خیمه شب بازی نخواهید بود. جامعه و تاثیرات آن بر خود را درک کرده و می توانید آن را متاثر از خود کنید، و به حقیقت این امر بسیار شگرف آور است.

تا اینجا به طور کلی با گرایش برنامه ریزی آشنا شده اید. از اینجا قصد آن دارم تا به آنچه برای گذراندن 137 واحد درسی پرمغز نیاز دارید بپردازم. به صورت اساسی شما در طول هشت ترم با سه حوزه محتوایی برخورد خواهید داشت: حوزه جامعه شناختی، حوزه تخصصی برنامه ریزی و سیاست گذاری اجتماعی و علم اقتصاد، علاوه بر این شدیدا توصیه می شود تا فلسفه را نیز در حد نیاز آموخته و به علم سیاست نیز نگاه مختصری داشته باشید. تمام این محتوا برای کارشناس شدن شما نیاز است و استدلال منطقی نیز برای آن وجود دارد. برنامه ریزی در سطح جامعه اساسا یک فراگرد سیاسی- اقتصادی است و دانش به این دو حوزه نیاز یک کارشناس برنامه ریز اجتماعی است. جامعه شناسی نیز بیس کاری شما بوده و با توجه به سطح و محتوای برنامه ریزی بی معنی است که به آن احاطه نداشته باشید. اما در کنار اینها فلسفه شما آن بخش از کار است که به کل نظام فکری شما شکل می دهد و بنابراین، خواه ناخواه، با مطالعه و یا بدون آن به فلسفه خواهید پرداخت، پس بهتر است، شناخت خود را منسجم کرده و یک پشتوانه نظری تهیه نمایید. در نگاه اول شاید آنگونه بنظر برسد که با یک گرایش میان رشته ای مواجه هستید. در این باره دو توضیح ضروری است، اول آنکه میان رشته ای بودن نه تنها عیب بلکه یک مزیت است، دیگر آنکه در این گرایش نیاز به دیگر رشته ها شدیدا احساس می شود، اما این به معنی تهی بودن خود برنامه ریزی اجتماعی نیست، این گرایش محتوا داشته و از ذخیره نظری مناسبی برخوردار است؛ موضوع آن مشخص و روش پژوهش استاندارد خود را دارد، بنابراین نمی توان آن را تنها یک دانشنامه دانست.

در پایان امید آن دارم، تا انتخاب شما برای ورود به این گرایش از علاقه شما نشات گرفته باشد و اگر اینطور نیست، به یقین با کمی مطالعه و ذوق سرسختانه مشتاق رشته خود خواهید شد. تجربه سالیان گذشته نشان داده است که تعداد کمی از شما دوستان به طور مستقیم با این رشته آشنایی دارید، بنابراین اگر می خواهید چهار سال از بهترین سالهای عمر خود را صرف آن کنید، حتما رابطه خود با رشته تان را دوستانه کنید چرا که در غیر این صورت گرفتار وضعیت دوستانی خواهید شد که فقط می خواهند این هشت ترم بگذرد. روز های خوبی را برای تعیین کننده ترین دوران زندگیتان آرزومندم.