علم اجتماعی از نگاه دورکیم و اثر کلاسیک خودکشی
_____________________________________________________________________
اشاره: مطالعه آثار جامعه شناختی مستلزم آن است که روش پدید آورنده اثر در مطالعه مسایل اجتماعی روشن گردد. این امر علاوه بر اینکه ما را نسبت به دیدگاه نویسنده روشن می سازد، ما را در فهم بهتر موضوع مورد مطالعه نیز یاری می رساند. بر همین اساس در این یادداشت روش تحقیق جامعه شناس کلاسیک امیل دورکیم را بررسی نموده و با تشریح اثر کلاسیک خودکشی به تحلیل آن می پردازیم.
_______________________________________________________________________
زمانی که می خواهیم آثار هر شخصی را بررسی کرده و روش کار در آن را مشخص کنیم، گام اولیه تشریح اصول آن اندیشمند می باشد. اگر می خواهیم آثار کارل مارکس را تحلیل کنیم، باید بدانیم رابطه اجتماعی و دیالکتیک تاریخی چه می گوید، چرا که آثار وی بر این بنیان است و هر اندیشمند دیگر به همین سیاق. برای بررسی خودکشی دورکیم هم به نظر می آید ابتدایی ترین کار تحلیل واقعیت اجتماعی باشد. بنا بر این در اول بحث به تشریح واقعیت اجتماعی پرداخته و سپس بر همین مبنا روش کلی کار دورکیم را مشخص می سازیم. بر پایه همین روش کار کلی نهایتا به تحلیل کتاب خودکشی وی خواهیم پرداخت.
اساس اندیشه دورکیم بر یک بنیاد ساختی بود. وی برای تحلیل یک امر اجتماعی به سراق احوالات درونی افراد نمی رفت، بلکه این تحلیل را در میان واقعیت های ماقبل آن جستجو می کرد. در واقع بر اساس تحلیل دورکیم در قواعد روش وی واقعیت اجتماعی را به مثابه یک امر بیرونی در نظر می گرفت که نه تنها در افراد نیست، بلکه در جمع افراد هم نمی توانست باشد. این واقعیت های اجتماعی عنصری فراتر از همه افراد و زمان ها بود. این مفهوم شباهت شدیدی با همان وجدان جمعی دارد. در نظر او «واقعیت های اجتماعی از چنان قدرت وادارنده ای برخورداند که بر فرد و اراده فردی تحمیل می گردند (نک. قواعد روش جامعه شناسی).» وی برای تفهیم امر اجتماعی مثال های واضحی را بیان می دارد و می گوید که مشخصات آب همچون سیال بودن و ... در هیچکدام از عناصر سازنده آن ( اکسیژن و هیدروژن) نمی باشد و فقط در ترکیب آن می باشد. همچنین وی از سازمان داشتن وقایع اجتماعی سخن به میان می آورد و می گوید وقایع اجتماعی تحت سازمان های خاص خود پدید می آیند. وقایع دینی تحت سازمان دینی و ... در کل دورکهایم برای این که بگوید امور اجتماعی – اصالت جامعه- چیزی فراتر از افراد است می گوید: «واقعه اجتماعی چون اجتماعی است، تعمیم می یابد نه این که چون عام است، اجتماعی است.» به طور خلاصه وی در تعریف واقعیت اجتماعی می گوید: « هر شیوه عمل ثابت با ناثابتی که بتواند بر فرد یک نوع الزام خارجی را تحمیل کند (نک. قواعد روش جامعه شناسی).»
همانگونه که از اشارات بالا بر می آید، می توان دورکیم را یک اثبات گرای تمام عیار معرفی کرد. کسی که شدیدا خواستار استفاده از قواعد روش علوم طبیعی در جامعه است و زمانی که می گوید: «این علم (جامعه شناسی) تنها روزی می توانست به وجود آید که احساس شود که پدیده های اجتماعی هر چند مادی نیستند ولی اشیای واقعی و مستلزم مطالعه اند.» این استدلال را تایید می کند. البته لازم است ذکر شود که اساسا هر جامعه شناسی دم از اثبات گرایی می زند و اراده انسان را حذف می کند، منظور آن نیست که جامعه شناسی انسان را بی اراده فرض کرده بلکه می گوید برای مطالعه علمی جامعه باید اراده را از آن حذف کرد. وی زمانی که می خواهد جامعه را بررسی کند به سراق همین امور خارج از انسان می رود. وی به دنبال نیرو های اجتماعی است، همان هایی که مسایل اجتماعی را پدید می آورند.
بنا بر این زمانی که دورکیم به مطالعه خودکشی می پردازد، به دنبال همین نیرو های اجتماعی است که واقعیت خودکشی را به جامعه تحمیل می کند. در واقع اصل این تلاش دورکیم برای پرداختن به خودکشی اثبات سخنان خود است. وی خودکشی را که ظاهرا فردی ترین نمود یک کنش است، را انتخاب و به دنبال اثبات آن می رود که بگوید این عمل ظاهرا فردی هم به تحمیل نیرو های اجتماعی رخ می دهد. بنا بر این در تحلیل خودکشی « دورکیم برای توجیه نرخ متفاوت و منظم خودکشی در گروه های مذهبی یا شغلی، به بررسی خصلت این گروه ها و انواع شیوه های تامین انسجام و همبستگی در میان اعضای آنها پرداخته بود. او به صفات یا انگیزه های روانشناختی افراد تشکیل دهنده این گروه ها کاری نداشت، زیرا این انگیزه ها از همدیگر تفاوت دارند. اما بر عکس، ساختار های اجتماعی کع نرخ های خودکشی بالایی دارند، از نظر فقدان نسبی انسجام و نا بهنجاری با یکدیگر وجه اشتراک دارند ( نک. زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی).»
وی در تحلیل های خود در کتاب خودکشی گروه های بسیاری را با یکدیگر مقایسه کرده است. از افراد متاهل تا مجرد، سنین پایین تا کهن سالان، مذهب پروتستان با کاتولیک و ... . اما مهمترین عنصر یا نیرو یا واقعیت اجتماعی که جریان های خودکشی را تحت تاثیر قرار می دهد، همبستگی بین افراد جامعه است. بر همین مبنا وی در تشریح امر خودکشی به همان مفاهیمی بر می گردد که در کتاب « درباره تقسیم کار اجتماعی» پرداخته بود. همبستگی مکانیکی و همبستگی ارگانیکی و در همین زمینه جوامع قطاعی و جوامع تمایز یافته (تقسیم کار پیچیده) را به گونه ای دیگر به کار می گیرد.
وی سه نوع خودکشی را تمیز می دهد: خودکشی خودخواهانه، خودکشی دگرخواهانه و خودکشی محصول آنومی. در خودکشی خودخواهانه فرد به دلایل مختلفی از جامعه طرد شده و این گسستگی اجتماعی وی را به کام کشتن خود می کشاند. خود کشی دگرخواهانه به خاطر ذوب شدن فرد در وجدان جمعی (بنا به تعرفی همبسته مکانیکی) دست به خودکشی می زند تا وجدان جمعی را ارضا کند، آنچه همانند رسم ساتی در هندوستان معروف است. اما آنچه که بیش از همه دورکیم بر روی آن مانور می دهد خودکشی ناشی از آنومی است. در واقع به نظر می آید در وضعیت نابسامانی اجتماعی ( آنومی) هم به دلیل مورد تردید قرار گرفتن ارزش ها و هنجار ها همبستگی افراد به یکدیگر کاهش یافته و این انروای افراد و فردیت گرایی جریان های خودکشی را شکل می دهد.
همانگونه که از تحلیل های بالا بر می آید و عقیده دورکیم است، نیرویی که تعیین کننده خودکشی است نیروی روانشناختی نیست بلکه اجتماعی است. مخلص کلام آنکه در روش جامعه شناختی دورکیم توجه به نیرو های اجتماعی به عنوان اصل اساسی حائض اهمیت است و باید به آن ها پرداخت. آنچه که می توان گفت مطالعه نیروهای اجتماعی.
منابع برای مطالعه بیشتر:
- قواعد روش جامعه شناسی؛ امیل دورکیم؛
- خودکشی؛ امیل دورکیم؛
- درباره تقسیم کار اجتماعی؛ امیل دورکیم؛
- مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی؛ ریمون آرون؛
- زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی؛ لیوئیس کوزر؛
- نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر؛ جورج ریتزر.
مطالب مرتبط:
