وبگاه شخصی سعید هراسانی

در متون برنامه ریزی اجتماعی، رفاه اجتماعی، سیاست گذاری اجتماعی و اخیرا حتی اوقات فراغت به موضوع تعریف نیاز ها توجه اساسی می شود. این اهمیت به تعریف نیاز ها از اینجا ناشی می شود که تمامی مباحث اجتماعی که با خدمات (کالاهای) عمومی در ارتباط هستند، باید ابتدا بدانند نیاز چیست؟ در پاسخ به این سوال تعاریف و دسته بندی های فراوانی وجود دارد، اما یکی از مهمترین آنها این نیاز ها را به چهار دسته نیاز های احساس شده، نیاز های بیان شده، نیاز های هنجاری(یا دستوری) و نیاز های مقایسه ای (یا نسبی) تقسیم می کند.

از عناوینی که برای این دسته بندی ارایه گردیده می توان به محتوای این تقسیم بندی پی برد. نیاز های احساس شده نیازهایی هستند که فرد نسبت به آنها واقف بوده ولی به دلایل متفاوتی امکان بیان آن را ندارد. این دلایل می تواند از عدم استطاعت، عدم آگاهی به حقوق، ترس و غیره نشات بگیرد. نیاز های بیان شده آن دسته از نیاز ها هستند که فرد به آنها واقف است و آن را اظهار می کند و در پی پاسخ دادن به آن نیاز است. نیاز های هنجاری یا دستوری آن دسته از نیازها است که فرد از آنها اطلاعی ندارد و اگر هم دارد برایش اهمیتی ندارد، این دسته از نیاز ها معمولا توسط متخصصین تعیین و بیان می گردد. برای مثال می توان به نیاز انسان به مصرف 2500 تا 3000 کالری در روز  اشاره کرد که افراد معمولا نسبت به آن کم توجه هستند. حتی می توان به نیاز های ملموس تری مثل نیاز انسان به کلسیوم اشاره کرد که متخصصان را به راهکار هایی مثل دادن یارانه به شیر مجبور می سازد (نکته مهم در این است که کارشناسان پول شیر را مستقیم به افراد نمی دهند چرا که امکان دارد خرج مصارفی غیر شیر شود). نیاز های مقایسه ای نیز آن دسته از نیاز ها است که افراد در ارتباط با سایر افراد یا جوامع به آنها پی می برد و یا حتی به صورت کاذب ایجاد می شوند.

اما آنچه در این مقاله قصد دارم به آن بپردازم، توضیحات بالا نیست. در واقع این مطالب مقدمه ای برای بیان یک تقسیم بندی جدید به عنوان سنتز تقسیم بندی بالا است. جهت ارایه آلترناتیو خود از این تقسیم بندی ابتدا به نقد تقسیم بندی فوق پرداخته و سپس بنای خود را روی این توضیحات ارایه می دهم. مهمترین ایرادی که بر تقسیم بندی --- وارد است، در هم تنیدگی و بعضا بی فایده بودن بخشهایی از تقسیم بندی است. در واقع می توان اینگونه گفت که یک نیاز هم می تواند احساس شده و هم دستوری باشد. یا یک نیاز می تواند در عین حال که دستوری است، مقایسه ای هم باشد. این شکل از تقسیم بندی ما را به صورت مایوس کننده ای گیج کرده و بر خلاف سنخ سازی های وبری بی فایده است. اما مسایل پیچیده تری هم بر این تقسیم از نیاز مترتب است. شاید با خود بیندیشید که چه ایرادی دارد که یک نیاز هم دستوری باشد و هم مقایسه ای؟! پاسخ در این است که نیاز دستوری بدون توجه به اراده شخص به آن دسته از نیاز ها اطلاق می شود که در صورت نبود آن ایرادی اساسی بر شخص یا جامعه وارد می شود؛ برای مثال می توان به نیاز تزریق واکسن فلج اطفال اشاره کرد که بدون شک نیازی دستوری است. اما نیاز مقایسه ای- واژه رسا تر آن نسبی است، تنها به دلیل ارتباط برقرار کردن با یک عامل بیرونی شکل می گیرد. ساده آنکه واژه نسبی یا مقایسه ای بیش از آنکه به نیاز نزدیک باشد به خواسته ها و ترجیحات نزدیک است و روشن است که صرف خواستن یک خدمت یا کالا آن را نیاز نمی کند.

از طرف دیگر استفاده از سنخ احساس شده، ما را به نیاز هایی هدایت می کند که فرد به آنها آگاهی دارد و بس! این سنخ نیز همانند سایر دسته بندی های دیگر نکته قابل ملاحضه ای را به ما نمی رساند. در واقع این سنخ در شرایط خاص می تواند تمام سنخ های دیگر را شامل شود. یک نیاز بیان شده نیز یک نیاز احساس شده است و جالب آنکه نیاز های دستوری و مقایسه ای هم می تواند نیاز احساس شده باشند.

از آنچه در بالا آورده شد، می توان اینگونه نتیجه گرفت که این سنخ بندی نه تنها فایده ای ندارد بلکه در بسیاری از موارد می تواند گیج کننده هم باشد. ظریف آنکه سایر سنخ بندی های موجود نیز بر همین مبنا استوار است. مثلا در برخی از این تقسیم بندی ها سنخ نیاز مورد انتظار یا پیشبینی شده به آن اضافه شده و یا در گروهی دیگر سنخ نیاز بیان شده حذف شده است، اما تمام این تیپ سازی ها مبتنی بر همین گونه شناسی است.

بر اساس شرحی که در بالا آورده شد، حال به توضیح گونه شناسی خود از نیاز می پردازم. در این گونه شناسی دو سنخ عمده نیازهای درون زاد و برون زاد را داریم. تفاوت این دو نوع در این است که بر خلاف گونه مقایسه ای تیپ برون زاد می تواند یک نیاز بیان شده، دستوری و یا هر چیز دیگر باشد، بدون آنکه ماهیت برون زاد بودنش از بین برود. نکته اساسی در این گونه شناسی این است که سنخ ها به صورت هم عرض در کنار یکدیگر قرار ندارند، بلکه به صورت شاخه ای تبیین می گردند. دلیل این امر از آنجا ناشی می شود که این نوع از سنخ سازی توان تبیینی بیشتری به محقق و یا سیاستگذار می دهد. حال هر یک از این گونه ها خود به سه سنخ نیاز های بیان شده، نیاز های دستوری و نیاز های بیان نشده تقسیم می شوند. نکته ای که در اینجا باید توضیح داده شود، این است که چه نیازی به بدیل نیاز بیان نشده بجای نیاز احساس شده وجود دارد؟ در پاسخ به این سوال همانگونه که قبلا بیان شد، نیاز احساس شده سنخ گویایی نیست، چرا که در خود تمام نیاز های دیگر را جا می دهد و تنها نوعی تاکید است؛ حال آنکه نیاز بیان نشده به عنوان یک مسئله برای سیاست گذار مطرح است. به عبارت دیگر سنخ نیاز بیان نشده به عنوان سنخی پروبلماتیک (Problematic) مطرح است که مهمترین سنخ این گونه شناسی است.

سنخ نیاز بیان نشده در این تقسیم بندی به مسئله ای از جامعه اشاره دارد که هنوز برای سیاست گذاران و کارشناسان روشن نگردیده و اگر به آن توجه نشود، به صورت جنبش، تنش، آشوب و حتی انقلاب سر بیرون می آورد و نظم جامعه را مختل می کند. بر این اساس تمام زیرکی برنامه ریز اجتماعی (سیاست گذار) در این است که این نیاز را شناسایی و نسبت به پاسخ دادن به آن اقدام کند.

از مزایای این گونه شناسی این است که یک دید روشن از نیاز به سیاست گذار می دهد و امکان اولویت بندی را برای وی پدید می آورد. همچنین این گونه شناسی بر نیاز های بیان نشده متمرکز است و هدفش بهترین شیوه پاسخ گویی به نیاز های جامعه است.

- منتشر شده در برنا، نشریه انجمن علمی برنامه ریزی اجتماعی (ش 2- فروردین 93)