وبگاه شخصی سعید هراسانی

وبر در کتاب اخلاق پروتستانی و روح سرمایه داری خود به تشریح چگونگی تاثیر پرتستانتیسم- به ویژه کالوینیسم- بر شکل گیری سرمایه داری می پردازد. خود وبر در پایان کتابش موضوع مورد بحث را اینگونه بیان می کند که یکی از عناصر بنیادی روح سرمایه داری جدید، بلکه همه فرهنگ جدید، یعنی شیوه زندگی عقلانی بر مبنای ایده شغل به عنوان تکلیف[Beruf]، از روحیه ریاضت کشی مسیحی زاده شد و این مطلبی است که بحث حاظر در صدد روشن ساختن آن بوده است.در واقع تمامی مباحث کتاب حول این محور می چرخد که چگونه نهضت اصلاح کلیسا به شکل گیری روح سرمایه داری کمک کرده است.

مباحث کتاب مسایل بسیار زیادی را بیان می دارد تا این معنی را برای خواننده روشن و سپس آن را اثبات کند. بنا بر این پس ارایه مقدمه ای ابتدا به تشریح روح سرمایه داری می پردازد که البته به سخن خودش تعریفی ابتدایی و تدقیق نشده است. گزاره هایی مثل: ایمان باید اثبات شود، مومن به خدا محل اجرای مشیت الهی است، کار به مثابه تکلیف است، انسان مومن در روی زمین به دنبال عظمت بخشیدن پروردگار است، نشان مورد لطف قرار گرفتن مومن در زمین مشخص می شود و ... همه و همه گزاره هایی هستند که به شکل گیری سرمایه داری کمک کرده و آن را پدید آوده است. البته باز هم خود نوسنده اقرار می کند که ما ابدا قصد نداریم مدعی این تز احمقانه و جزمی باشیم که معتقد است «روح سرمایه داری» ( کماکان به همان معنای موقتی که در بالا توضیح دادیم) فقط می توانست محصول برخی آثار نهضت اصلاح باشد یا اینکه سرمایه داری به عنوان یک نظام اقتصادی مخلوق نهضت اصلاح کلیساست.

چند عامل اساسی به عنوان حاملان روح سرمایه داری قابل توضیح هستند. نهضت اصلاح کلیسا به دنبال نظارت همه جانبه دین بر زندگی افراد بود و بنابراین سخت گیری این نهضت بسیار بیشتر از کاتولیسیسم بود. این اعتقاد که بنده مورد رحمت خدا بر روی زمین هم مشخص می شود و- با اقماض- حتی اجر خود را هم می گیرد باعث می شد که کالوینیسم، متودیسم و سایر فرقه های پورتستانتیسم در ذیل پیوریتانیسم به سمت ریاضت کشی حرکت کنند. در واقع اصل «کار سخت، موجب خوشنودی خداست» این حرکت را سامان داد اما یک تفاوت  اصلی بین کاتولیسیم و پورتستانسیم در این زمینه وجود داشت و آن اینکه اگر ریاضت یک کاتولیک به درون صومعه محدود می شد، یک کالوینیست یا متدویست یا پیتیست و یا هر فرقه دیگر پورتستانی به دلیل نظارت همه جانبه دینی و شکل دادن به یک جریان کامل و روش زندگی ریاضت کشانه، این ریاضت را به درون زندگی وی کشاند. از طرف دیگر با توجه به اینکه لطف خداوند در زمین بر بندگان صالحش سرریز است بنا بر این کسب ثروت نیز نه تنها امری نیک بلکه عملا به امر واجب تبدیل شد. از طرف دیگر کل جریان ریاضت کشی به دنبال دور کردن انسان از لذت بردن های غیر معقول بود. یعنی انسان باید در به صورت راهبانه زندگی کند تا گرفتار لذت های زودگذر دنیوی نشود. این فراگرد شخص کوشای مسیحی را به عدم استفاده از ثروت و سرمایه کسب شده و پس انداز و سرمایه گذاری دوباره هدایت می کرد. این اندیشه از آنجا نشات می گرفت که اصل ثروتمندی مورد طرد خدواند نیست بلکه سرمایه ناپاک، بی موالاتی های ناشی از آن و ... مزموم است.

این مذهب ضروتا باید هم صنعت]بنا به اصل کار سخت موجب خوشنودی خداوند است[ و هم صرفه جویی]بنا به ضرورت ریاضت کشی[ را باعث شود و اینها به نوبه خود موجد ثروتند. این همان فرایند عمل سرمایه دارانه است. به طور خلاصه آنکه این فراگرد نظام سرمایه داری امروزی را شکل دارد. وبر در پایان مباحث خود دری را باز می کند اما وارد آن نمی شود. نکته پایانی کتاب وی این است که چگونه گذاره های دینی این نظام اقتصادی جدید حذف شد و خود آن باقی ماند. چیزی که وبر از آن با عنوان پژمرده شدن ریشه های مذهبی یاد می کند.

شخص ایرانی زمانی که کتاب اخلاق پورتستانی را می خواند، به ناآگاه دست به مقایساتی بین آموزه های پورتستانی و آموزه های سنت شیعی می زند. به نظر می آید تشابهات معناداری بین این آموزه ها وجود دارد. مزموم بودن تنبلی و تشویق به کار و کسب حلال تا آنجا که ثواب آن را با جهاد در راه خدا مقایسه می کنند، از این دست است. بررسی سیره پیامبر و اهل بیت نیز پیوسته در حال تلاش فکری و جسمی بودن را نشان می دهد. تلاش و کوششی که علی (ع) را یکی از ثروتمند ترین افراد عرب معرفی می کند. از طرف دیگر مزموم بودن پول پرستی و لذت طلبی نیز صراحتا در قرآن مورد حمله قرار گرفته و حتی اگر حلال هم باشد مزموم شمرده می شود و از داغ کردن کمر مومنانی با زر وسیم هایی که اندوخته اند سخن می گوید.

این مقایسه یقینا سطحی ما را با این سوال مواجه می کند که پس تفاوت این دو در چیست؟ به نظر نویسنده این مقال دو تاکید اساسی این تفاوت معنی دار را توجیه می کند. اولین و مهمترین تاکید مذاهب پورتستانتیسم بر مشخص بودن مومن مورد رحمت واقع شده در همین جهان است؛ تاکیدی که یک کالوینیست را به سمت نشان دادن این برگزیدگی از طریق مکنت مالی هدایت می کند. البته این هدایت با زمینه های خاص پورتستانتیسم تعین شده است. همین معیار بودن مکنت به عنوان نشان برگزیدگی خود باعث می شد که مومن مسیحی در نگهداری از ثروت مداومت ورزد و سخنان جان وزلی در مورد خوف از انحطاط دینداری واقعی را جدی نگیرد. همان خوفی که به استدلال منطقی وبر مبنی بر «هر قدر می توانند ثروت تحصیل می کنند و هر قدر می توانند پس انداز می کنند باید هر قدر می توانند بخشش نمایند.» منتهی می شد، اما هیچ گاه واقعا عملی نشد. تاکید دوم نهضت اصلاح کلیسای غیر لوتری بر کسب ثروت بود. تاکیدی که در مقابل شر های حاصل از ثروتمندی شکل گرفته بود. در واقع اگر چه هدف عمده ریاضت کشی پورتستانی به سبب دوری از لذت طلبی بود، اما تاکید بیش از حد بر تلاش برای موفقیت کاری از توجه به شرایط پس از ثروتمندی جلوگیری کرد و به تلاش هایی که بعد از ثروتمندی و برای جلوگیری از استیلای شر حاصل از آن نیاز بود توجه نکرد.

این دو نکته در شیعه کاملا متفاوت بود. در واقع در اسلام به هیچ وجه برتر بودن به مکنت مالی حواله نشد و بلکه بر عکس تقوا و پارسایی را عنصر برگزیدگی قرار داد. همچنین اگر چه کار و تلاش را یکی از نشانه های شیعه بودن معرفی کرده اند، اما بیشتر از آن که به ثروت حاصل از آن توجه شود به شر حاصل از ثروت توجه شد. تا آنجا که شاید فرد شیعی با دیدن این نفی پول پرستی و مکنت محوری عطای تلاشمندی را به لقایش بخشید.

توجه: مطالب Bold شده از متن کتاب آورده شده است.