وبگاه شخصی سعید هراسانی

در تشریح این جمله از دورکهایم که « این علم (جامعه شناسی) تنها روزی می توانست به وجود آید که احساس شود که پدیده های اجتماعی هر چند مادی نیستند ولی اشیای واقعی و مستلزم مطالعه اند.» ابتدا باید مفهوم واقعه اجتماعی را از نظر دورکهایم به دست دهیم. در واقع باید ببینیم که وقتی دورکهایم می گوید شی واقعی، منظور او از شی چیست؟ وی می گوید: « شی هر موضوع معرفتی است که طبعا با عقل تداخل پذیر نیست؛ شی امری است که با شیوه ساده تجزیه و تحلیل روحی نمی توان به تصویر دقیق و درستی از آن دست یافت ...»¹. در این تعریف یک نکته بسیار روشن است و آن اینکه از نگاه دورکهایم، علم جامعه شناسی، علمی نیست که آن را با فلسفه عمومی یکی بدانیم. یعنی برای شناخت صحیح از جامعه با استدلال محض عقلی نمی توان کاری را پیش برد.

به زبان ساده گفته دورکهایم در رابطه با پدید آمدن جامعه شناسی به این نکته اشاره دارد که علم جامعه شناسی تنها زمانی می توانست شکل بگیرد که ما به آن از خارج و به مثابه چیزی فراتر از امری فردی و درونی نگاه کنیم. وی برای این نشان دادن صحت این مطلب مثال های فراوانی می آورد و همچنین تعریف مفصلی از واقعه اجتماعی و تمایز آن از سایر حوزه ها بیان می دارد.

وی می گوید:« به عقیده ما این وقایع عبارت از شیوه های عمل کردن یا اندیشیدن است و از خصوصیات آنها این است که می توانند بر شعور های فردی اثر و نفوذ قهری و جبری داشته باشند.»² مهمترین عنصر تعریف ارایه شده این می باشد که وی وقایع اجتماعی را تحمیلی می داند. تحمیلی بودن یعنی از خارج تحمیل شدن و با این نگاه واضح است که چرا جامعه شناسی باید به وقایع اجتماعی به مثابه شی و از خارج نگاه کند.

البته خود دورکهایم قبول دارد که تعریف ارایه شده، یک تعریف قطعی و کامل از واقعه اجتماعی نیست ولی راهگشاه نیز می باشد. وی با استدلال های کاملی روشن می سازد که چرا وقایع اجتماعی، تحمیلی هستند. وی اضافه می کند که این تحمیلی بودن زمانی خود را نشان می دهد که بخواهید با آن مقابله کنید. در واقع اکثر افراد چون این شرایط را می پذیرند، تحمیلی بودن آن را درک نمی کنند. وی برای روشن شدن موضوع مثال های فراوانی می آورد و از تربیت کودکان و درونی کردن (تحمیل) سنت ها در کودکان سخن می گوید.

تمام مباحث دورکهایم حول این ماجرا می چرخد که وی می خواهد به هر طریقی نشان دهد که امر اجتماعی خارج از فرد است و برای درک آن باید از بیرون و به مثابه امری خارجی آن را مطالعه کنیم. وی علاوه بر تحمیلی بودن این امور به استدلال های دیگری نیز دست می زند تا بگوید امر اجتماعی امری فراتر از فرد است. وی می گوید، حتی سنت هایی که از گذشته به ما نرسیده و توسط خود ما ساخته شده، چیزی بیشتر از آنچه درون ما است می باشد. در واقع این امور از طریق یک فعالیت جمعی و حاصل کار جمعی آنان است و باز هم نمی توان آن را امری درون فرد دانست. وی حتی از این هم پا فراتر می گذارد و می گوید امر اجتماعی در همه افراد هم نیست و بیش از همه افراد است. وی برای نشان دادن این امر مثال های فیزیکی فراوانی می زند و می گوید که مشخصات آب همچون سیال بودن و ... در هیچکدام از عناصر سازنده آن ( اکسیژن و هیدروژن) نمی باشد و فقط در ترکیب آن می باشد. همچنین وی از سازمان داشتن وقایع اجتماعی سخن به میان می آورد و می گوید وقایع اجتماعی تحت سازمان های خاص خود پدید می آیند. وقایع دینی تحت سازمان دینی و ... در کل دورکهایم برای این که بگوید امور اجتماعی – اصالت جامعه- چیزی فراتر از افراد است می گوید: «واقعه اجتماعی چون اجتماعی است، تعمیم می یابد نه این که چون عام است، اجتماعی است.»³

حال اگر بخواهیم به جمله اساسی دورکهایم برگردیم می توانیم نتیجه مطلوبی را ارایه کنیم:

دورکهایم می گوید علم جامعه شناسی نمی توانست پدید بیاید تا زمانی که وقایع اجتماعی به مثابه شی واقعی در نظر گرفته شوند چرا که از نظر وی امر اجتماعی نسبت به شعور افراد بیرونی است و جنبه جبری و قهری دارد؛ بنا بر این باید آن را چون شی، از بیرون و به صورت تجربی و از طریق حواس و با قاعده ای مشخص درک نمود.

_____________

پی نوشت:

1.      قواعد جامعه شناسی امیل دورکهایم، ص:7؛

2.      همان:16؛

3.      همان:37.