ابن خلدون و جامعه شناسی
همواره یکی از سوالات اساسی جامعه شناسان ایرانی و اسلامی، این بوده است که آیا ابن خلدون را می توان جامعه شناس خواند؟ به عبارتی بهتر آیا می توان گفت که پدر علم جامعه شناسی ابن خلدون بوده و علم عمران سنگ بنای جامعه شناسی نوین است؟
در پاسخ به این سوال اما و اگر های فراوانی آورده می شود که به حق نیز است. شماری از افراد روش شناسی علم عمران را محور قرار می دهند و می گویند که ابن خلدون از سنت اسلامی خارج شده و روش تجربی را معیار کار خود در شناخت اجتماعی قرار داده و بنابراین وی یک جامعه شناس است. عده ای دیگر موضوع علم جامعه شناسی اگوست کنت را مبنا قرار می دهند و اظهار می دارند که در جهان پیشامدرن اصلا جامعه( در مقابل اجتماع) وجود نداشته که ابن خلدون بخواهد جامعه شناس باشد. عده ای نیز همانند علامه طباطبایی به عدم تداوم علم عمران وی اشاره دارند و از این طریق جامعه شناس بودن ابن خلدون را مورد تردید قرار می دهند.
از آنچه در بالا آورده شد می توان اینگونه نتیجه گرفت که تصمیم گیری در رابطه با ابن خلدون امری است بسیار دشوار و امکان خلط مباحث در آن بسیار بالا می باشد.
با تمام آنچه در بالا آورده شد، نظر نویسنده رویکردی بینابینی می باشد. بیگمان هیچ اندیشمندی در این گزاره تردید نمی برد که ابن خلدون از سنت اسلامی خارج شده و دیگر امر اجتماعی را به امر متعالی نسبت نمی دهد – هر چند عده ای بر این نیز ایراد می گیرند و شاهد آنان نیز « الله اعلم » در پایان هر پاراگراف ابن خلدون است. – یعنی به دنبال دلیلی عقلانی و طبیعی برای پدیده های اجتماعی است. وی در روش شناسی علم عمران، صراحتا به این گزاره صحه می گذارد. لاکن از این نیز نمی توان چشم پوشی کرد که در قرن هفتم و هشتم هجری، جامعه به معنای ارگانیکی امروزی معنا پیدا نمی کند و اگر بگوییم ابن خلدون جامعه شناس است، همانند این ادعا است که بگوییم فلسفه اسلامی، قبل از بعثت پیامبر وجود داشته و این سخنی است به گزاف.
از طرف دیگر وی از تاسیس علمی جدید سخن می گوید که آن را عمران (=مدینه، شهر، جامعه) می نامد و موضوع آن را نیز عمران و عوارض بر آن می شمارد که بدون شک مشابه علم جامعه شناسی است.
از این گزاره ها و صغرا/کبرا ها می توان این گونه نتیجه گرفت که اساسا پرسیدن این سوال که ابن خلدون جامعه شناس است یا خیر؟ اشتباه محض است. نه ابن خلدون که علم عمران را می توان پدر علم جامعه شناسی نامید. در واقع اگر در معنای جامعه تحول ایجاد نمی شد، این دو علم یکی بودند؛ اما در حال حاظر اگرچه روش مطالعه هر دو علم یکی می باشد، اما در موضوع تحولی پدید آمده که نمی توان از آن گذشت. جامعه و اجتماع دو موضوع متفاوت از یکدیگر هستند.
